De paradox van tolerantie – neutraliteit bestaat niet op het moment
Er is één gesprek dat ik de afgelopen tijd steeds vaker lijk te voeren; het gesprek over het stellig innemen van een stelling. Ik begrijp ook waarom het ontstaat. Ik vind gelijkwaardigheid in het leven belangrijk, wat er paradoxaal toe leidt dat ik niet iedereens’ mening even veel ruimte wil geven. Dat klínkt misschien onaardig – oneerlijk zelfs – maar dat is wat mij betreft juist niet.
Een voorbeeld deed zich afgelopen week voor bij de rellen in Harskamp. Zo’n 250 Harskampenaren besloten voor de opvang met een biertje vuurwerk af te steken en racistische leuzen te roepen. “Eigen volk eerst” en “Auschwitz for blacks” werd geroepen onder het oog van politieagenten. Sommige media vroegen zich af of deze jongeren wel wisten wat ze riepen (als je het mij vraagt: absoluut wel), waarmee ze het probleem schetsen als een probleem van onwetendheid. Een gevaarlijke retoriek wanneer iemand om genocide roept.
De paradox van tolerantie
In 1945 waarschuwde Karl Popper ons voor de paradox voor tolerantie in zijn boek De Open Samenleving en Haar Vijanden. Aan het einde van de tweede wereldoorlog lichtte hij toe hoe tolerantie voor intolerantie er mede een rol in speelde dat fascisme zo groot kon worden in Europa.
“Unlimited tolerance must lead to the disappearance of tolerance. If we extend unlimited tolerance even to those who are intolerant, if we are not prepared to defend a tolerant society against the onslaught of the intolerant, then the tolerant will be destroyed, and tolerance with them.”
Begrijp me niet verkeerd – het is een ongelooflijk ingewikkeld vraagstuk. Er zijn al een hele hoop boeken en essays over geschreven. Want het is óók gevaarlijk als je mensen te veel gaat voorschrijven wat ze wel en niet mogen vinden en zeggen. Juíst voor gemarginaliseerde en onderdrukte groepen is dat gevaarlijk. Het is dus wel heel belangrijk om daar scherp op te zijn.
Soms is goed en fout heel makkelijk
Maar zonder allerlei filosofische toeren te hoeven uitvoeren: in sommige gevallen is het ook héél makkelijk om te besluiten of iets goed of fout is. Ik denk dat ik niet hoef uit te leggen dat roepen dat je een Auschwitz wil bouwen voor Zwarte mensen, fout is. En ik denk dat 9 van de 10 mensen dat ook vindt. Maar zolang mensen dit gedachtegoed zorgeloos kunnen verspreiden, is het op een gegeven moment 8 van de 10, 7 van de 10, 6 van de 10, 5 van de 10 en 4 van de 10.
De verschuiving van het algemeen geaccepteerde
We zagen het gebeuren in de tweede wereldoorlog, maar het is niet tot alleen dat moment in de geschiedenis beperkt. Er wordt al jaren verslag gedaan van de verschuiving naar extreemrechts in Europa:
Rechts-extremisme is een groeiend probleem
Dreiging extreemrechts ‘grote blinde vlek’
Radicaal rechts regeert sinds lange tijd weer mee in Europa
Zesde rapportage racisme, antisemitisme en extreemrechts geweld in Nederland
Niet alleen het extreemrechtse gedachtegoed neemt een vlucht; ook het extreemrechtse activisme. Zo las ik gisteren nog het bericht over de sushiketen die doelwit was geworden van online aanvallen door extreemrechts in Rusland. De beweging ‘de Mannelijke Staat’ lanceert agressieve campagnes tegen bedrijven die bijvoorbeeld foto’s gebruiken met Zwarte modellen en LGBTIQ+-gezinnen. Geen campagnes met statements, geen politieke boodschappen. Gewoon een foto met mensen die volgens ‘de Mannelijke Staat’ (ik parafraseer), minder mens zijn.
Neutraal zijn kan niet op dit moment
Het begint nooit met een lijst van mensen en een klop op de deur. Het begint zélfs niet met het roepen dát je dit graag zou zien. Het begint al ver voor dat moment. Maar wat ik wel geloof, is dat we al gevaarlijk ver zijn als mensen dat onder het oog van de politie durven te roepen. ‘Ik stond erbij en ik keek ernaar’ betekent in situaties als deze dat je door geen tegengeluid te geven, dit geluid laat groeien. Neutraliteit bestaat niet.
Dit is waarom ik in gesprekken telkens aangeef dat we soms stelling in moeten nemen. Het is heel verleidelijk om filosofisch of theoretisch te beredeneren dat je respect moet hebben voor ieders’ mening. Maar zodra die mening is dat een ander mens minder – of niets – waard is, vind ik dat het belangrijker is om een rechtvaardige en respectvolle maatschappij te verdedigen. Want zoals Popper zegt: als we dat niet doen “worden de toleranten vernietigd, en met hen tolerantie.”